Na de val van het kabinet-Van Agt II (1981-1982), bestaande uit CDA, PvdA en D66, volgden op 8 september 1982 verkiezingen. De PvdA van Joop den Uyl werd met 47 zetels de grootste partij. Het CDA, onder leiding van toenmalig premier Dries van Agt, volgde met 45 zetels. De VVD onder aanvoering van Ed Nijpels, boekte de grootste winst: de liberalen wonnen er 10 en kwamen daarmee uit op 36 zetels. Deze drie partijen hadden samen 128 van de 150 zetels. Ook al was de PvdA de grootste, zij slaagde er niet in om een coalitie te smeden. Uiteindelijk zouden CDA en VVD samen het kabinet-Lubbers I vormen. Wat ging daaraan vooraf? Daan Konings, studentassistent bij het het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis (CPG) en Maaike van Deelen, communicatiemedewerker spraken over de formatie van 1982 met Johan van Merriënboer, onderzoeker bij het CPG en biograaf van Ruud Lubbers.

De PvdA mag als grootste partij van de verkiezingen het initiatief nemen in de formatie, hoewel de VVD deze stap aanvankelijk wilde overslaan. De poging van informateur Van Kemenade (PvdA) mislukte; Nijpels wilde niet eens praten en Lubbers stuurde min of meer aan op een mislukking. Was de houding van deze partijen uniek?

Het is natuurlijk apart dat je eerst nog een staatsrechtelijke rituele dans krijgt. De formatie gaat om de politieke wil tot samenwerking, en die ontbrak. Het CDA en de VVD wilden gewoon met elkaar, dat was duidelijk. Probleem was natuurlijk het vraagstuk van de kruisraketten. De PvdA was daartegen. Dat leverde de sociaaldemocraten weliswaar een grote verkiezingswinst op, maar hiermee hadden ze zichzelf ook onmogelijk gemaakt. Bij een formatie moet je gewoon dingen formeel wegstrepen, en dat is hier uiteindelijk netjes gebeurd volgens het ritueel. Toch werd er ook wel schande gesproken over de tamelijk botte weigering van Nijpels.

Vervolgens werd geschakeld in de zoektocht naar een nieuwe informateur. De VVD wilde graag twee informateurs: een met een CDA-achtergrond en een met een VVD-achtergrond. Het CDA ging daar niet mee akkoord. Uiteindelijk werd er tegen de wens van de meerderheid van de Kamer een CDA’er, Willem Scholten, vice-president van de Raad van State, aangesteld als informateur. Wat zegt dat over de verhoudingen tussen het CDA en de VVD?

Tijdlijn kabinetsformatie 1982

Als eerste was het natuurlijk handiger om één informateur te hebben, duo’s hebben vaak hun eigen kijk op bepaalde zaken. Daarnaast was Scholten van de CHU-bloedgroep, de meest rechtse vleugel van het CDA, en daarom was hij acceptabel voor de VVD. De liberalen zullen hebben gedacht: dan scoort het CDA nu, en kunnen wij straks weer wat anders terugkrijgen.

Wat was zo kenmerkend aan de (in)formatie van Scholten?

De formatie was ontzettend strak georganiseerd. Naast de onderhandelaars (CDA) en Nijpels (VVD) waren er twee werkgroepen waarin een aantal prominente fractieleden van CDA en VVD meedacht over het regeerakkoord. Vooral de sociaaleconomische werkgroep was van groot belang. Die kwam tot de conclusie dat Nederland, financieel en sociaaleconomisch gezien, het water aan de lippen stond. Er moest gewoon iets gebeuren. Opvallend daaraan was dat in die werkgroep een paar vrij linkse jongens van het CDA zaten, vakbondsmensen, die veel gezag  in die fractie hadden. Iedereen dacht destijds dat de loyalisten heel bepalend waren, maar die vakbondsmensen, zoals Steef Weijers en Gerrit Gerritse, hadden veel invloed. Zij waren er tijdens deze vergaderingen van overtuigd geraakt dat het niet anders kon, dat er op sociaaleconomisch gebied gewoon wat moest gebeuren en dat bezuinigingen onvermijdelijk waren.

Wat waren de redenen dat de formatie door Scholten zo ontzettend strak georganiseerd was?

Er wordt dan altijd teruggekeken naar de vorige formatie. Die leverde het slechtste kabinet op dat we ooit hebben gehad: Van Agt II. Wat Lubbers toen als een van de informateurs op papier had gezet over de aanpak van de crisis, dat sloeg helemaal nergens op. Dat regeerakkoord werd later getypeerd als een vies bord spaghetti, waar je slierten uit kon pakken waar alleen maar geen begin en einde aan zat. In het akkoord werd destijds veel opengelaten met het idee dat als het kabinet eenmaal gevormd was, het wel ging marcheren, maar dat werd een gigantisch fiasco.

De methode-Scholten kenmerkte zich dus door het feit dat de media weinig te horen kregen en er weinig transparantie was in het proces. In hoeverre rijmde dit met de gebruikelijke gang van zaken bij een informatie?

Scholten dacht gewoon: als je een goede formatie wilt, moet er niets gelekt worden. Lekken is een instrument om de inhoud van het akkoord te saboteren. Scholten zal ook wel voorzorgsmaatregelen hebben ingebouwd, bijvoorbeeld het nummeren van stukken.

Lubbers voerde als niet-partijleider de onderhandelingen namens het CDA en werd later toch relatief onverwachts zelf premier. Hoe is dit verlopen?

Van Agt was in 1982 enorm druk. Hij was minister-president en ook nog eens minister van Buitenlandse Zaken; hij was eigenlijk helemaal op. De partij had hem nog overgehaald, om lijstrekker te worden bij de verkiezingen van september 1982 en daarin had Van Agt bewilligd. Maar hij had al wel aangegeven dat hij niet de hele periode zou volmaken. Het pas gevormde CDA had Van Agt ook echt nodig, want hij was ontzettend populair en een echt stemmenkanon. Lubbers werd toen, op 13 oktober 1982, heel onverwachts de opvolger van Van Agt. Van Agt wilde zelf eigenlijk dat Jan de Koning hem zou opvolgen, maar die wilde dat Lubbers het ging doen. Lubbers zelf was ook al een beetje aan het rondkijken naar een ander baantje; hij stond op het punt om de politiek te verlaten. Hij baalde ervan dat Van Agt weer lijsttrekker was geworden. Toen de plek van Van Agt werd ingenomen door Lubbers was Nijpels verrast, hij bleek dus de hele tijd met de toekomstige premier te hebben onderhandeld. Lubbers was ook sluw, die begon toen ook nog een beetje te trekken aan dat akkoord om het open te breken, terwijl het toen het eigenlijk al rond was, maar daar is weinig meer van terechtgekomen. Daarnaast denk ik dat Lubbers en Nijpels elkaar persoonlijk wel mochten.

Was het geen risico om aan zo’n kabinet deel te nemen, omdat er zo veel bezuinigd moest worden?

Door de strenge bezuinigingen werd er natuurlijk keihard tegenaan getrapt. Er werd flink gekort op ambtenaren. Het voordeel hiervan was dat bijvoorbeeld de industriebonden daar geen problemen mee hadden. Voor het kabinet was de korting op de ambtenarensalarissen dus eigenlijk laaghangend fruit. Uiteindelijk was de economische situatie ook wel zo nijpend dat het eigenlijk gewoon niet om deze bezuinigingen heen kon. In de jaren zeventig werd de situatie nog gecamoufleerd door de gasinkomsten, maar in het begin van de jaren tachtig liepen die sterk terug[1].

Wat waren de heikele punten in deze formatie?

Uiteraard de kruisraketten, die later ook als het zwaard van Damocles boven de ministerraad kwamen te hangen. Binnen het CDA bestond er een stevig meningsverschil over. De plaatsing van die kruisraketten was in die tijd maatschappelijk gezien een groot onderwerp; iedereen had het erover op straat en demonstraties tegen plaatsing kregen een half miljoen mensen op de been.

Dan de laatste stap in de formatie: het benoemen van ‘de poppetjes’ in het kabinet. Wat was opvallend aan de verdeling van de ministersposten?

Opvallend was dat Buitenlandse Zaken én Defensie naar het CDA gingen, en Binnenlandse Zaken én Justitie naar de VVD. Normaal gesproken werden Buitenlandse Zaken en Defensie aan twee verschillende partijen gegund, evenals Binnenlandse Zaken en Justitie. Dit werd meestal gedaan om elkaar te controleren. Nu had je natuurlijk binnen het CDA eigenlijk twee vleugels, en die kwamen ook weer terug in deze verdeling. Zo werd de rechtsgeoriënteerde Hans van den Broek minister van Buitenlandse Zaken en ging Defensie naar Job de Ruiter, een vrij progressieve man die eigenlijk tegen plaatsing van kruisraketten was.

Het akkoord werd relatief snel bereikt nadat Scholten informateur was geworden, namelijk binnen een maand. Dat was zelfs voor die tijd een snelle formatie. Wat voor cijfer krijgt deze formatie?

Deze formatie kan je toch wel een goede 9 geven. Het werd uiteindelijk ook een van de succesvolste kabinetten ooit. Het slaagde erin op financieel en sociaaleconomisch terrein een trendbreuk door te zetten met no nonsense beleid. De ‘grondwet’ voor het beleid was natuurlijk het akkoord van de formatie. Vaak valt het succes van een kabinet wel af te leiden aan het succes van de formatie. Dat geldt dus hier ook. De onderhandelende partijen hadden een duidelijk doel voor ogen: het terugdringen van het begrotingstekort, het bevorderen van de economie en het bestrijden van de massawerkloosheid. Dat laatste lukte niet, maar Nederland stak ook niet ongunstig af bij omringende landen. Het akkoord is heel strak opgevolgd, door beide coalitiepartijen. Lubbers sloeg zich hierbij wel eens op de borst dat hij de politiek saai had gemaakt. De oppositie liep tegen de muur en kon weinig potten breken, het debat in het parlement sloeg vaak dood.